شاپور دوم؛ پادشاهی که پیش از تولد به سلطنت رسید
شاپور کبیر ملقب به شاپور ذوالاکتاف دهمین شاهنشاه امپراتوری ساسانیان بود که به مدت ۷۰ سال بر ایرانشهر حکمرانی کرد.
او پسر هرمز دوم بود و به مدت هفتاد سال پادشاهی طولانی ترین پادشاهی را در میان تمام شاهان ایران دارا می‌باشد. وی پس از قدرت گرفتن عرب هایی را که به بخش های جنوبی شاهنشاهی ساسانی تاخت کرده بودند تنبیه کرد و امنیت را به مرزهای جنوبی بازگرداند.
شاپور دوم سیاست سخت مذهبی را دنبال کرد. در زمان فرمانروایی او مجموعه اوستا تکمیل شد.
او مرتدان را مجازات و مسیحیان آزار می داد ولی با یهودیان با مهربانی رفتار می کرد.
در زمان مرگ شاپور، شاهنشاهی ساسانی از همیشه قوی تر بود و دشمنانش در شرق آرام بودند و ارمنستان تحت کنترل ساسانیان بود.
|
جنگ با اعراب: به استناد منابع دوره ساسانی چون شاپور دوم شانزده ساله شد فتنه قبایل عرب را فرونشاند و امنیت را در مرزهای شاهنشاهی برقرار کرد. در آغاز به قبیله ایاد ساکن شواد تاخت و سپس از خلیج فارس گذشت و به الخط ناحیه ساحلی بحرین و قطر رسید. پس از آن به هجر حمله کرد که مسکن قبایل بنی تمیم بکر بن وائل و عبدالقیس بود. از این قبایل بسیاری را کشت و برای تنبیه بیشتر آن ها چاه های آب را ویران کرد تا مانع دستیابی آن ها به آب شود. سپس به شرق عربستان سوریه و شهرهای یمامه بکر و بنی تغلب تاخت. شاپور دوم را ذوالاکتاف (صاحب شانه‌ها) لقب دادند زیرا کتف های اعراب را سوراخ کرد. بر اثر حملات شاپور دوم عده‌ای از اعراب به نواحی مرکزی عربستان رانده شدند و ناحیه خلیج فارس در تسلط شاهنشاهی ساسانی باقی ماند. این بخش از سیاست کلی ساسانیان برای حفظ خلیج فارس بود |
https://uploadkon.ir/uploads/a69017_24A-bust-of-a-Sasanian-Shah-perhaps-Shapur-II-the-Great.jpg" width="750" />
|
افزودن کوشانیان به ایرانشهر: بعد از حل مسائل داخلی و تنبیه اعراب شاپور ناچار بود به مسئله ارمنستان و دشواری های ناشی از عهدنامه نصیبین که پیش تر میان نرسی با دیوکلتیان امضا شده بود و طی سال ها یک دغدغه بزرگ و یک لکه ننگ خاندان او شده بود توجه کند. اما پیش از آن که به این مسائل بپردازد لازم دید که از جانب حدود شرقی کشور نیز تکلیف خود را با کوشانی ها که مداخلات آن ها ممکن بود مانع از توفیق در کار روم باشد روشن کند. در اینجا نیز کوشش او ثمر داد چرا که ضعف کوشانیان سرزمین آن ها را که یک بار نیز در مقابل پدرش هرمز دوم تسلیم شده بود ۳۷۵ میلادی به کلی به قلمرو شاپور درآورد و کوشان از آن پس تا دوران بهرام چهارم که هپتالیان در آن حدود غلبه یافتند یک ایالت ایران گشت. |
|
جنگ با رومیان: پس از قرارداد ننگ آمیز نصیبین میان نرسی و رومیان مرزهای بین دو امپراتوری تا حد زیادی به نفع رومی ها تغییر کرد و رومی ها در این معاهده چند ایالت در میان رودان دریافت کردند. این تغییرات همچنین شامل تغییر مرز از فرات به دجله در نزدیکی پایتخت ساسانی تیسفون می‌شد.رومی‌ها همچنین کنترل پادشاهی ایبریای قفقاز و ارمنستان را در اختیار گرفته و همچنین بر بخش‌های شمالی آذربادگان تسلط پیدا کردند. بنابراین هدف اولیه شاپور جبران هزینه های این پیمان بود. انگیزه دیگر شاپور برای جنگ با رومیان دخالت آن ها در امور داخلی ساسانیان بود. رومیان از برادر شاپور، هرمز حمایت می کردند. در سال ۳۳۷ میلادی درست پیش از مرگ کنستانتین یکم شاپور دوم به دلیل دخالت رومی ها در ارمنستان بیزانس برانگیخته شد.صلح منعقد شده میان نرسی و دیوکلتیان که به مدت چهل سال دوام آورده بود شکست. این آغاز دو جنگ طولانی مدت در سال‌های ۳۳۷ میلادی تا ۳۵۰ میلادی و ۳۵۸ میلادی تا ۳۶۳ میلادی شد. پس از دفع تهاجم عرب‌ها در جنوب شاپور به سرزمین های روم در میان رودان حمله کرده و ارمنستان را تصرف کرد. ظاهرا ۹ نبرد بزرگ درگرفت که مشهورترین آن‌ها نبرد بی نتیجه نبرد شنگال بود که در آن کنستانتیوس دوم در ابتدا موفق شد و اردوگاه ایرانی ها را تسخیر کند اما در شبی پس از این‌که شاپور نیرو های خود را جمع کرده حمله کرد غافلگیرانه بیرون رانده شد. بارزترین ویژگی این جنگ دفاع مداوم از قلعه رومی نصیبین در بین‌النهرین بود. شاپور شهر را سه بار محاصره کرد و هر بار دفع شد. اگرچه شاپور دوم در نبرد پیروز شد، اما با عدم تسخیر نصیبین نمی توانست پیشرفت بیشتری داشته باشد. در همان زمان سکا های ماساگت و دیگر کوچ نشین های آسیای میانه به مرز شرقی قلمروی ساسانی حمله کردند. شاپور برای دفع این حمله مجبور شد جنگ با رومی ها را متوقف کرده و آتش‌بس شتابزده‌ای را ترتیب دهد.
جنگ دوم ساسانیان و روم:
در سال ۳۵۸ شاپور دوم آماده دومین سری جنگ های خود علیه روم بود که با موفقیت بسیار بیشتری روبرو شد. در سال ۳۵۹، شاپور دوم با کمک خیون ها به جنوب ارمنستان حمله کرد اما توسط دفاع سرسختانه سردار رومی از قلعه آمد متوقف شد. پس از محاصره هفتاد و سه روزه که در آن ارتش ایران متحمل خسارات زیادی شد سرانجام در سال ۳۵۹ تسلیم شد. این تاخیر باعث شد شاپور عملیات خود را برای زمستان متوقف کند. در اوایل بهار سال بعد او عملیات خود را علیه قلعه‌های رومی ادامه داد، شنگال و بزابد را دوباره با هزینه سنگینی تصرف کرد. در سال بعد کنستانتیوس دوم با شروع زمستان برای آماده‌سازی گسترده در قسطنطنیه یک ضدحمله را آغاز کرد. شاپور، که در عین حال کمک متحدان آسیایی خود را از دست داده بود، از جنگ اجتناب کرد، اما در تمام دژهایی که تسخیر کرده بود، پادگان‌های قوی گذاشت. کنستانتیوس بزابد را محاصره کرد، اما ناتوان از تصرف آن بود و با نزدیک شدن به زمستان به انطاکیه، جایی که در آن درگذشت، عقب نشست. در سال ۳۶۳ امپراتور ژولیان، از دوری شاپور دوم از تیسفون و حضورش در مناطق شرقی برای مبارزه با خیون ها استفاده کرده و در رأس یک ارتش قوی متشکل از متحدانش شامل هرمز برادر پادشاه ایران و آرشاک دوم پادشاه ارمنستان به ایران حمله کرد.قوای روم و متحدین آنان به جانب تیسفون پیش رفتند و همه جا با خشونت بدوی گونه اهالی شهر ها را با تمام حیواناتشان هلاک کردند. شاپور بزرگ نیز در بین النهرین با ترفند زمین سوخته سپاه روم را گرفتار قحطی کرد.ژولیان، نیروی ساسانی مدافع شهر را در نبرد تیسفون شکست داده و شهر را محاصره نمود اما به علت هرج و مرج سربازان رومی و سرگرمی آنان به چپاول و همچنین مقاومت سرسختانه مدافعین ایرانی پایتخت ایران تسخیر نشد. ژولیان به امید پیروزی بر ایرانیان سنگ نبشته‌ای در دره اردن علیا بر جای گذاشت. ژولیان بعد از عبور از فرات، کشتی‌های جنگی خود را نابود کرده بود تا سربازانش خیال عقب‌نشینی در سر نپرورند. او نمی خواست با ارتش اصلی ساسانی تحت فرماندهی شاپور دوم که در حال نزدیک شدن بود، مبارزه کند. ژولیان در هنگام عقب نشینی به سرزمین روم توسط یک لشکر نیرومند ایرانی به فرماندهی سرداری از خاندان مهران که راه آنان را بسته بود مواجه شد. سپاهیان ایران که فیل جنگی به همراه داشتند طی نبرد سامرا رومیان را شکست دادند. ژولیان هم جراحت شدیدی برداشت و در خیمه‌اش جان سپرد.
سپاهش نیز بعد از پذیرش عهدنامه صلح به روم بازگردانده شدند. جانشین او ژوویان صلح تحقیرآمیزی را پذیرفت که به مدت سی سال بین طرفین منعقد گشت. به موجب این معاهده: ایرانیان نصیبین و سنجار و ولایات ارمنستان کوچک را که مورد اختلاف بود پس گرفتند.ممالک قفقاز مثل ایبری و آلبانیای قفقاز به موجب شرایط صلح از تصرف روم خارج شد و به قیمومت ایران درآمد.به علاوه امپراتور روم متعهد شد که از آرشاک دوم حمایت نکند و دیگر در ارمنستان دخالت نکنند و از دخالت بیشتر در امور ارمنستان منع شدند. بدین وسیله شاپور دوم توانست انتقام شکست جدش نرسی را از رومیان بگیرد. این موفقیت بزرگ در سنگ نگاره صخره‌ای نزدیک شهر بیشاپور در پارس نشان داده شده است در زیر سم اسب بدن دشمن احتمالا ژولیان قرار دارد و سردار رومی که از او درخواست صلح می‌کند امپراتور یوویان می‌باشد. |
|
میراث هنری:
شاپور دوم چندین شهر بنا کرد. او به خوزستان توجهی خاص داشت. از آنجایی که اسیران جنگی روم در شهر سلطنتی ایرانشهرشاپور اسکان داده شده بودند، بنای شهر نیوشاپور را نیز به او نسبت داده‌اند. در سال ۳۶۳ وقتی نصیبین در حکم غرامت جنگی به ایرانیان تعلق گرفت، شاپور دوم مردمانی را از شهرهای استخر و سپاهان در آنجا اسکان داد. دیگر شهرهایی که بنای آن به او نسبت داده‌اند، عبارتند از: بزرگ شاپور در نزدیکی بغداد در ساحل غربی دجله خوره‌شاپور، در این شهر آتشکده‌ای به نام سروش‌آذرانبنا کرد، پیروزشاپور؛ شادروان‌شوشتر در خوزستان بوان در سپاهان، جُروان در سپاهان، که در آنجا آتشکده‌ای بنا کرد؛ و فرشاپور یا فرشاپور در سند. دقیقا از زمان شاپور دوم خلق یادمان های ساسانی در پارس متوقف شد و در شمال غرب ایران ادامه یافت. احتمالا با رواج القاب و چهره نویی از پادشاه کاخ پادشاهی نویی نیز لازم بوده‌است. مکانی که به تیسفون و خوزستان نزدیک تر باشد. سبک هنری این آثار با آثار موجود در پارس اساسا متفاوت است. گمان می رود از دوران شاپور ظرف های سیمین به جای سنگ نگاره ها ابزار تبلیغات پادشاهی شد. به نوشته منابع گرجی سده هفتم میلادی شاپور دوم کاسه و جام سیمین پیشکش می داد. در دوره پادشاهی شاپور دوم هنر پادشاهی نیز مدون شد و تحت نظارت درآمد. گچ بری‌های کاخ شماره دو در کیش نیم تنه پادشاهی را نشان می دهد که برخی او را شاپور دوم می دانند و بر یافته‌های خارق العاده آذرنوش از حاجی آباد نیز چند نیم تنه شاپور دوم نقش شده است. این مطلب نشان می‌دهد که از قرن چهارم میلادی گچ بری ها و ظروف سیمین جانشین سنگ نگاره‌های یاد بود شده بود. |
