هر شب چه تعداد ستاره در آسمان می‌بینیم؟
اگر در شبی ظلمانی با آسمانی صاف و پرستاره به آسمان خیره شویم، چند ستاره می‌بینیم؟ با نگریستن به ستاره‌ها در واقع به چه نگاه می‌کنیم؟ عرفان کسرایی، پژوهشگر حوزه علم و فناوری از دویچه وله، به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهد.
احتمالا اغلب افراد در پاسخ به این پرسش که «اگر در یک شب تاریک، در آسمانی صاف و بدون ابر و به دور از آلودگی نوری شهرها به آسمان خیره‌شویم چند ستاره می‌بینیم؟» خواهند گفت: میلیون‌ها یا میلیاردها ستاره. با وجود آن که در کهکشان ما یعنی راه شیری دست‌کم بین ۱۰۰ تا ۴۰۰ میلیارد ستاره وجود دارد، اما واقعیت این است که تعداد ستاره‌هایی که هر شب با چشم غیرمسلح و بدون تلسکوپ در آسمان بالای سر خود می‌بینیم، به مراتب کمتر از این‌هاست.
چشم انسان می‌تواند در یک شب تاریک با آسمان صاف، تنها حدود ۲۵۰۰ ستاره را ببیند. البته این تمام ماجرا نیست. تعداد ستارگانی که می‌توان با چشم غیرمسلح در آسمان مشاهده کرد، در عمل حتی از این نیز کمتر است و به دلیل پدیده‌های جوی، نور شهرها و یا آلودگی هوا و نظایر آن، حداکثر می‌توان بین ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ ستاره را دید.
اگرچه تخمین‌های دست بالاتری نیز وجود دارد که بر اساس آنها تعداد ستارگان قابل مشاهده با چشم غیرمسلح حدود ۱۰هزارتاست که طبیعتا بسته به اینکه در نیمکره شمالی باشیم یا نیمکره جنوبی، حدود ۵۰۰۰ ستاره را خواهیم دید.
هر چند نباید از یاد ببریم که ستاره‌ها تنها اجرام آسمانی نیستند که می‌توان آنها را با چشم دید. در فهرست آنچه در آسمان شب می‌توان دید، چند کهکشان و سحابی و البته سیاراتی مانند عطارد، زهره، مریخ، مشتری و زحل نیز وجود دارد. با وجود این، مشاهده هر کدام از اینها شرایط به خصوصی را می‌طلبد و به این معنی نیست که همیشه و هر شب می‌توان به آسمان خیره شد و همه این اجرام آسمانی را یافت.
دو هزار ستاره در برابر تعداد ستارگان موجود در عالم واقعا عدد کمی است. بر اساس تخمین‌ها چیزی بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلیارد کهکشان در عالم وجود دارد که هر کدام از آنها صدها میلیارد ستاره دارند. برآوردهای دیگری نیز وجود دارند که تعداد کهکشان‌های عالم را به مراتب بیش از اینها یعنی تا حدود دو تریلیون و یا حتی تا از این هم بیشتر و تا ۱۰ تریلیون کهکشان تخمین می‌زند.
بر این اساس به سختی می‌توان به یک برآورد تقریبی از تعداد ستارگان عالم دست یافت. این ارزیابی به قدری تقریبی است که شاید بتوان گفت، هنوز هیچ عدد دقیقی برای تعداد ستارگان عالم وجود ندارد. این تخمین از «۲۰۰ میلیارد تریلیون» ستاره را در بر می‌گیرد تا تقریب‌هایی به مراتب بیش از این، که تصور آن از گستره ذهن انسان خارج است.
این نکته را هم از یاد نبریم که تمامی ستارگانی که در آسمان شب می‌بینیم، درون کهکشان خودمان واقع شده‌اند و از این رو، ما با چشم غیرمسلح، ستاره‌ای را که متعلق به کهکشان دیگری باشد نمی‌توانیم مشاهده کنیم.
البته در آسمان شب، تنها نور ستارگان نیست که به چشم ما می‌رسد. اگر کهکشان‌ها و سحابی‌ها را هم به فهرست خود اضافه کنیم، کهکشان اندرومدا در فاصله حدود ۲.۵ میلیون سال نوری دورترین نوری است که می‌توان آن را با چشم غیرمسلح در آسمان شب مشاهده کرد.
ابرماژلانی بزرگ در فاصله ۱۶۰ هزار سال نوری و ابرماژلانی کوچک در فاصله ۱۹۰ هزار سال نوری که هر دو در نیمکره جنوبی ظاهر می‌شوند نیز نورهای دیگری هستند که می‌توان بدون تلسکوپ آنها را مشاهده کرد.
اما گذشته از کهکشان‌ها و سحابی‌ها، آیا ستارگان قابل مشاهده آسمان شب، میلیون‌ها سال پیش از بین رفته‌اند؟ نه! این یک باور غلط رایج است که همین ستارگانی که شب‌ها با خیره‌شدن به آسمان می‌بینیم اینک از بین رفته‌اند و دیگر وجود ندارند.
بر اساس برآورد ستاره‌شناسان، نرخ مرگ ستارگان قابل مشاهده در راه شیری، در حدود یک ستاره در هر ۱۰ هزار سال است و با توجه به اینکه دورترین ستارگان قابل مشاهده با چشم غیرمسلح، ۴ هزار سال نوری با ما فاصله دارند، احتمال اینکه این ستارگان اینک و در زمان مشاهده، مرده باشند بسیار بسیار کم است.
البته این نکته را هم از یاد نبریم که شناخت ما حتی از ستارگان کهکشان خودمان نیز کامل نیست و در جدیدترین نقشه‌ای که ماموریت گایا (Gaia) سازمان فضایی اروپا تهیه کرده، فهرست تنها دو میلیارد ستاره منتشر شده است.
زمانی که از ستارگان صحبت می‌کنیم، نباید فراموش کنیم که نزدیک‌ترین ستاره به ما همین خورشید است. خورشیدی که در نهایت، تنها یکی از هزاران میلیارد ستاره دیگر عالم است و ستارگان دیگر، همچون آلفا قنطورس که در مقیاس نجومی نزدیک محسوب می‌شوند، در مقیاس انسانی به قدری دورند که سفر به آنها در عمل ناممکن است و انجام چنین سفری با فناوری امروزی حدود ۱۸هزار سال طول می‌کشد.
پیمودن فاصله بین ستارگان فراتر از فناوری حال حاضر بشر است و برای مثال فضاپیمای پایونیر۱۰ که ماموریت‌اش در سال ۲۰۰۳ زمانی که ۱۲میلیارد کیلومتر از زمین دور شده بود به پایان رسید، اینک در مسیر خود به سمت صورت فلکی گاو در حرکت است و چیزی حدود دو میلیون سال طول می‌کشد تا به یک ستاره دیگر یعنی "دبران" (Aldebaran) نزدیک شود.
